Lesobservatie-instrumenten: Kijkwijzer Handelingsgericht Werken

Lesobservatie-instrument gebaseerd op handelingsgericht werken en inzichten uit orthopedagogie

Doel

Handelingsgericht werken (HGW) beoogt de kwaliteit van het onderwijs en de ondersteuning aan alle leerlingen te verbeteren (voor de uitgangspunten, zie link in bijlage). Het is een planmatige manier van werken waarbij het onderwijs en de ondersteuning wordt afgestemd op de onderwijs- en opvoedingsbehoeften van leerlingen (Pameijer, 2017). Met een analyse van de wisselwerking tussen kenmerken van leerlingen en hun onderwijsleer- en opvoedingssituatie wordt besproken wat leerlingen nodig hebben om bepaalde doelen te behalen. Het onderwijs wordt daarop zoveel mogelijk aangepast. HGW beoogt een bijdrage leveren aan passend onderwijs en effectieve leerlingbegeleiding, zodat een schoolteam effectief kan omgaan met de overeenkomsten en verschillen tussen leerlingen.

Wat wordt gemeten

a. Werkconcept en grondhouding
b. Klassenmanagement
c. Instructie en begeleiding
d. Motiveren van leerlingen
e. Verbinden van visie op school- en klassenniveau

Deze thema’s zijn in de verschillende checklists concreet uitgewerkt in enige tientallen concreet waar te nemen handelingen van de leerkracht.

In het boek “HGW: samenwerken aan schoolsucces” (Pameijer, 2017) zijn in bijlage 3.1 de Checklists leerkrachtvaardigheden te vinden. Deze checklists bevatten de volgende vijf rubrieken van leerkrachtvaardigheden.

a. Werkconcept en grondhouding

• Werkconcept.
• Leerkracht-leerling-relatie.
• Interacties met leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben.
• Heldere regels en afspraken over gedrag.
• Interactie met leerlingen en omgang met ongewenst gedrag.
• Voorkomen van en omgaan met gedragsproblematiek.

b. Klassenmanagement

• Anticiperen, structureren, timen, leertijd en goede routines
• Materiaal en ruimte, inrichting van het lokaal/ de werkruimte.
• Individuele verwerking en lesverloop.

c. Instructie en begeleiding

• Instructie.
• Kennis van leerlijnen.
• Onderwijstijd en leertijd.
• Zelfstandigheid en zelfsturing.
• Feedback.
• Vroegtijdige signalering en doelgericht werken.

d. Motiveren van leerlingen.

e. Niveau van klas en school

Proces

De Kijkwijzers zijn opgesteld als handreiking voor scholen op basis van de principes van Handelingsgericht werken. Scholen kunnen deze handreiking op hun eigen manier gebruiken, bijvoorbeeld door deze aan te passen zodat de kijkwijzer beter past bij hun situatie (eigenaarschap) of door zelf een nieuwe Kijkwijzer te maken op basis van de uitgangspunten. Er is geen van tevoren vastgestelde werkwijze. Een aanbeveling is de checklists te hanteren als inhoudelijke invulling van de drie vragen van effectieve feedback (Hattie, 2013):

1. Feed up: wat van deze kijkwijzer HGW spreekt ons aan? Welke doelen willen we ermee bereiken? Wat zien en horen we als deze doelen zijn behaald?
2. Feed back: hoe dichtbij onze doelen zijn we al? Wat hebben we al bereikt?
3. Feed forward: wat kunnen we doen om nog dichterbij onze doelen te komen?

Voorwaarde is dan ook dat de gebruiker goed op de hoogte is van de meest recente versie van HGW en beschikt over de vereiste attitude, kennis en vaardigheden. 

Relatie met andere instrumenten

De Kijkwijzer is een onderdeel van Handelingsgericht Werken. Deze methodiek strekt zich uit over het gehele onderwijsproces: voor alle leerlingen (de groep), enkele leerlingen (subgroep) en een individuele leerling. Er wordt systematisch gewerkt in de HGW-cyclus (begrijpen, plannen, realiseren, evalueren). Het benutten van de overeenkomsten en afstemmen op verschillen tussen leerlingen is een centraal uitgangspunt, evenals het constructief samenwerken met leerlingen en hun ouders.

Externe validering

De Kijkwijzer en de uitgangspunten van HGW zijn ontwikkeld op basis van wetenschappelijke inzichten en inzichten van professionals uit de praktijk.

De Kijkwijzer voldoet aan de volgende criteria van het toetsingskader van de PO-raad:

Inhoudsvaliditeit: het is duidelijk wat onder lerarenkwaliteit wordt verstaan en welke elementen daarvan erin zijn opgenomen. HGW past bij het beleid Passend Onderwijs en het kader van de inspectie. De onderwijsvisie die eraan ten grondslag is evicence-based: kenmerken van effectief onderwijs zijn erin verwerkt. Er is niet empirisch gecheckt of de elementen te onderscheiden zijn. De kijkwijzers bieden ruimte voor flexibel gebruik. 

Onderbouwing: in Pameijer (2017) is de theoretische achtergrond uitgebreid verantwoord en wordt verwezen naar bronnen die nageslagen kunnen worden.

De methodiek van Handelingsgericht werken gaat niet uit van de normen en criteria rond toetstechnische vereisten die in het toetsingskader voor beproefde observatie instrumenten zijn ontwikkeld. Het betreft hier een kwalitatief en ontwikkelingsgericht instrument. Er zijn geen normen voor de verschillende kenmerken van feedback. Daarmee voldoet de kijkwijzer niet aan de volgende criteria van het toetsingskader van de PO-raad:

Schaalconstructie: de verschilende soorten betrouwbaarheid zijn niet onderzocht.

Afnamecondities: vanwege flexibel gebruik op maat, is niet aangegeven hoe vaak en hoe lang je moet observeren. Dit is afhankelijk van de vragen en doelen van de observator en leerkracht die geobserveerd wordt. Er is niet voorzien in een training, het betrowbaar toepassen ervan vergt een gedegen kennis van HGW.

Tijdsbeslag en kosten

Aan het gebruik van de tools zijn geen (externe) kosten verbonden. Het tijdsbeslag is afhankelijk van de keuzes van de school over de inzet.

Veel thema’s van “goed onderwijs” zijn samengevat in de Checklists. Deze checklists zijn te benutten bij lesobservaties, gesprekken en consultaties. Ze zijn ook te benutten als inspiratiebron bij het ontwerpen van eigen checklists: waar hechten wij als team waarde aan? Gezamenlijk maakt het team de vertaling van wenselijk naar haalbaar: wat spreekt ons aan en hoe maken we dat haalbaar?

Lesobservatie-instrumenten: Kijkwijzer Handelingsgericht Werken