De laatste jaren worden er steeds meer stappen gezet van passend naar inclusiever onderwijs. Judith Rook zette zich de afgelopen vier jaar als schoolbestuurder van WIJ de Venen sterk in voor het realiseren van inclusief onderwijs en vertelt wat daar volgens haar voor nodig is. 

Van exclusie naar inclusie in het onderwijs

De strategische koers die bij WIJ de Venen werd opgezet, had als doel inclusie in het onderwijs te bevorderen. De organisatie besloot in 2022 een duidelijke belofte te maken: “Alle kinderen zijn welkom op onze scholen.” Inmiddels verwijst WIJ de Venen kinderen vrijwel niet meer door naar sbo-scholen, maar daar was wel een flinke verandering van de mindset voor nodig. Doordat de afgelopen jaren in de regio veel scholenfusies hebben plaatsgevonden is er in de meeste dorpskernen nu nog één school; het zit diep in het dna van deze regio om de kinderen thuisnabij onderwijs te willen geven. 

“We zijn gewend om in exclusie te denken,” vertelt Judith. “Dat zit echt diep in onszelf. Als je dus naar inclusie wilt, hebben we allemaal heel veel te doen en te onderzoeken. Vanaf het moment dat ik zelf een kind was, vond ik het al heel normaal dat sommige kinderen op een gegeven moment uit de klas verdwenen. Ik dacht: die horen hier ook niet. De scheiding tussen regulier onderwijs en speciaal onderwijs zit dus heel diep in ons systeem.” 

Het exclusief denken begint al heel vroeg. “Je ziet dat er voor het vierde levensjaar al keuzes worden gemaakt om kinderen op een ander spoor te zetten. Die kinderen worden een andere snelweg op gestuurd en je komt elkaar daarna nooit meer tegen. Dat moeten we proberen te voorkomen.”

Verandering van mindset

Bij WIJ de Venen werd er dus vooral geïnvesteerd in de diepgewortelde manier van denken. Hiervoor werd de hulp ingeschakeld van Sofie Sergeant, hoofddocent Burgerschap & Inclusie aan de Hogeschool Utrecht. “Zij heeft met alle teams gesprekken gevoerd over inclusie en wat inclusief denken kan betekenen. Je moet af van het idee: je hebt regulier, je hebt sbo, je hebt so, en het ene kind hoort hier en het andere daar. In plaats daarvan moet de gedachte worden: hoe kun je in een setting van een groep van vijftien tot dertig kinderen op een goede manier met álle kinderen, dus ook kinderen met bijvoorbeeld gedragsproblemen of een lichamelijke beperking, omgaan?” 

“Je moet eerst je manier van denken veranderen en dan pas kun je leren hoe je het anders moet gaan doen. Het werkt echt totaal niet om te zeggen: we schaffen nú het speciaal onderwijs af, als die gedachte niet ondersteund wordt door een veranderende mindset. Het gaat uiteindelijk veel meer over het handelen van de leerkracht dan over het specifieke probleem van de leerling. Als je de blik wegtrekt van het individuele probleem en verschuift naar het grotere geheel, is de oplossing niet meer zo snel dat het kind moet verdwijnen uit het regulier onderwijs.” 

De schoolorganisatie werkte op verschillende manieren aan het verminderen van scepsis en het wijzigen van de denkwijze. Dit alles met één onderliggende vraag: hoe kan het wel? “We hebben gekeken hoe we in de organisatie op verschillende manieren het gesprek kunnen beïnvloeden richting inclusief onderwijs. Ik denk dat daardoor een klein stukje weerstand is afgenomen en nieuwsgierigheid is toegenomen.”

Inclusief onderwijs vraagt om ruimte en geduld

Het gesprek op inclusie brengen is op zichzelf niet genoeg om voor verandering te zorgen. “Een tip voor andere bestuurders: je moet echt de ruimte en het geduld hebben om de verandering te faciliteren. Zorg dat er een wil is om het te doen, maar ook dat er een cultuur is waarin mensen op tafel durven te leggen wat ze moeilijk vinden en waar de uitdagingen zitten. Anders werkt het niet.” 

“Daarnaast heb je ook echt een aantal aanjagers nodig in de organisatie. Wij hebben verschillende mensen rondlopen die ontzettend veel passie hebben voor leerlingen en inclusief onderwijs. Dat zijn de mensen die altijd zeggen: als je voelt dat een kind hier niet ‘hoort’, dan heb jíj iets te doen. Dat gaan we met elkaar onderzoeken op een manier die niet oordelend, maar juist uitnodigend is.”

Een inclusieve toekomst

Ondanks de focus op inclusie, erkent Judith dat speciaal onderwijs op dit moment nog wel noodzakelijk is. “Ik denk ook dat er altijd vormen van speciaal onderwijs zullen blijven bestaan,” zegt ze. “We zijn er nog niet klaar voor om daar echt van af te stappen. Bovendien vind je daar bergen expertise en kennis. Je hebt dat gewoon keihard nodig, maar je moet het wel samen doen.” 

“Het regulier onderwijs en het speciaal onderwijs zullen in de toekomst continu in gesprek moeten om te kijken: wat hebben de teams nodig om te zorgen dat het kind in het gewone reguliere onderwijs kan blijven?” 

Judith benadrukt het belang van samenwerking, niet alleen tussen regulier en speciaal onderwijs, maar ook tussen basisscholen en samenwerkingsverbanden, jeugd- en gezinsteams, de kinderopvang en integrale kindcentra (IKC’s). 

“Als je studiedagen of trainingen hebt en die gaan over inclusie, nodig dan een keer je kinderopvangpartner en het jeugd- en gezinsteam uit en doe het samen.” Deze samenwerking is volgens Judith essentieel om ervoor te zorgen dat kinderen die anders snel in een exclusief traject zouden belanden, de kans krijgen om zich binnen het reguliere onderwijs te ontwikkelen.