Als onderzoeker en auteur van het boek ‘Boemerangbeleid’ pleit Sharon Stellaard voor meer aandacht voor de kwaliteit van aannames over de (uit)werking van beleid, zodat beleidskeuzes beter onderbouwd zijn en bijdragen aan rechtvaardig en effectief bestuur. Hoe kijkt Stellaard naar de voorgestelde scenario’s over sturing in het funderend onderwijs? Een gesprek over verbanden, patronen en logica. 

“In mijn promotieonderzoek heb ik – over de loop van vier decennia − opeenvolgende hervormingen in de jeugdzorg en het passend onderwijs gereconstrueerd”, zo trapt Stellaard af. “Mijn focus lag op het bestuurlijke effect van deze stelselwijzigingen. Daarmee bedoel ik het effect van de maatregelen in relatie tot het doel van de besturing.” 

Neerwaartse hervormingsspiraal

“Wat opvalt is dat de maatregelen die getroffen worden zelden het beoogde effect hebben, maar wel steevast ongewenste neveneffecten genereren (nieuwe knelpunten). De opeenvolgende stelselwijzingen worden primair ingegeven door de nieuwe knelpunten, de oude zijn behouden. Dit principe wordt pas zichtbaar wanneer je de stelselwijzigingen als een opeenvolgende reeks in ogenschouw neemt. Bovendien wordt zichtbaar dat de maatregelen die getroffen worden om de nieuwe knelpunten te adresseren, van vergelijkbare aard zijn als de maatregelen waaruit ze zijn voortgevloeid. Op deze manier ontstaat een neerwaartse hervormingsspiraal waarin de problemen zich opstapelen.”

Door de oogharen bekeken

“Je kunt dit principe vergelijken met een rekening die je niet betaalt, waarna boete op boete zich opstapelen. Wat ik door mijn oogharen heen zie gebeuren is dat – in deze analogie – het huidige hervormingsbeleid zich concentreert rondom de boetes. En niet op vragen als: waar was die eerste rekening eigenlijk voor? Is wat wij toen afnamen nog wel relevant? Wat maakt dat we die boete toen niet betaald hebben? Welke patronen liggen er ten grondslag aan de omgang met deze boetes en hoe en waarom stapelen ze zich op? En welke verantwoordelijkheden dragen wij in relatie tot dit proces? We draaien nou eenmaal ‘een huishouden’ en hebben daarbinnen de zorg over en verantwoordelijkheid voor kinderen die van onze keuzes afhankelijk zijn.”

Kamerbrief 

“Wanneer ik lezingen geef en het verschil benadruk tussen waar we op de voorgrond druk mee zijn in relatie tot wat er op de achtergrond gebeurt, kom ik nogal wat opgetrokken wenkbrauwen tegen. Dit hele proces is niet in beeld en ik begrijp ook waarom dit zo is. Neem nu de Kamerbrief van - destijds nog minister - Paul over sturing in het funderend onderwijs. De brief alleen al beslaat 20 pagina’s. Daarin wordt verder verwezen naar een stuk of 15 rapporten en Kamerstukken.” 

“Een grote hoeveelheid aan informatie. Zoomen we hier vervolgens dieper op in dan valt mijn oog op de temporele dimensie. Ik doel dan op de verhouding tussen historische- en (zeer) recente gegevens, data en documenten. Het is eenvoudig te onderbouwen dat de focus in de brief op het heden en de toekomst ligt. Hoe dichterbij in de tijd, hoe meer we aangeboden krijgen en hoe groter het detailniveau van de informatie is. We zien dit eveneens in het proces dat gevolgd is om tot de scenario’s te komen. Ik lees ook in de brief dat daar veel gesprekken zijn gevoerd met direct betrokkenen en dat er veel bijeenkomsten zijn georganiseerd.”

Vooruit zonder terug te kijken

“Hoewel de notie van het belang van sturen op de lange termijn regelmatig terugkomt in de Kamerbrief, is de dominante kijkrichting vooruit en niet achteruit. Wat partijen in dit proces onbenut laten is de parlementaire geschiedenis. Daarmee kunnen zij terugzien op een halve eeuw aan knelpunten in het funderend onderwijs, de daarvoor getroffen maatregelen en de effecten daarvan in relatie tot het beoogde doel van de besturing. En meest voornaam: hoe deze feitelijkheden samenhangen met de knelpunten die partijen vandaag de dag constateren, en in het verlengde daarvan de aannemelijkheid van de scenario’s over een doelmatige en doeltreffende overheidssturing daarop.” 

Chronologisch beleidsbesef

“In mijn proefschrift heb ik het overzicht en inzicht in deze materie ‘chronologisch beleidsbesef’ genoemd (Stellaard, 2023, p.198). Het levert naar mijn indruk cruciale strategische inzichten op. Met een knipoog zeg ik dat we daar – en niet alleen op dit beleidsterrein − een chronisch tekort aan hebben. Mogelijk heeft dit iets te maken met de menselijke neiging om pijn te vermijden. Mijn publieke optredens hebben mij namelijk geleerd dat ‘chronologisch beleidsbesef’ gepaard gaat met gevoelens van ongemak en schaamte. Bijvoorbeeld omdat de denkfouten die over tijd in het beleidsproces sluipen er zo pijnlijk zichtbaar van worden.”