Met een onderzoek naar tien Samen Opleiden & Professionaliseren partnerschappen in het primair onderwijs vult het onderzoeksteam van TIAS het NRO-onderzoek Sturen met ruimte aan met ontwikkelingen in onze sector. De PO-Raad heeft opdracht gegeven voor dit onderzoek om beter zicht [Hv1] te krijgen op die regionale ontwikkelingen. Na de publicatie van De regio als bestuurlijk schaalniveau (2022), is nu het tweede deel van het onderzoek Delicate verbanden: Over hoe regionale netwerken ‘Samen opleiden en professionaliseren’ functioneren in de praktijk beschikbaar. 

Tijdens het congres ‘Samen opleiden en professionaliseren in transitie’ spreken we onderzoeker Sietske Waslander. Samen bespreken we de publicatie van het tweede deel van het onderzoek. Wat maakt SO&P netwerken zo delicaat? Hoe functioneren deze netwerken in de praktijk en wat zijn de grootste dilemma’s? En wat hebben we geleerd over factoren die wel - of juist niet – bijdragen aan de impact van netwerken SO&P?

Het onderzoek heeft de titel Delicate verbanden, wat zegt dit over de inhoud van het onderzoek?
Tijdens het onderzoek naar de tien PO partnerschappen uit Samen Opleiden & Professionaliseren viel vooral de delicaatheid (in de zin van ‘kwetsbaar en ‘voor de fijnproever’) van de netwerken op. Ze zijn organisch: in de ontstaanswijze, het karakter en functioneren. Je kunt ze vergelijken met een ecosysteem met veel verfijnde interacties binnen het netwerk. Dat organische karakter is waarin de netwerken op elkaar lijken. Zo is het vaak helemaal niet zo eenduidig wanneer of hoe ze precies zijn ontstaan, hoe besluiten precies worden genomen en er zijn diverse lagen en overlegvormen binnen het netwerk.

Tegelijkertijd verschillen de netwerken van elkaar. Elk netwerk maak zijn eigen keuzes, op welke dingen leggen ze de nadruk, welke keuzes maken ze? Om twee voorbeelden te noemen, er zijn netwerken die zichzelf als voornaamste taak de logistieke opdracht stellen. Wat komt, waar, bij wie terecht en hoe regelen we dat? En er zijn netwerken die hun eigen opdracht ruimer formuleren, zij willen bijvoorbeeld ook de school achter de opleidingsplek professionaliseren. 

Een ander aspect waar netwerken verschillende keuzes in maken is de positie rondom éénpitters. Sommige netwerken stellen een minimum aantal opleidingsplekken per jaar als voorwaarde voor het lidmaatschap. Daardoor vallen de éénpitters automatisch buiten het netwerk. In andere netwerken participeren éénpitters net als andere besturen. En er zijn netwerken met een soort tussenvorm waarbij eenpitters zichzelf clusteren en zo participeren of voor de opdracht onder de paraplu van een groter bestuur mee doen. 

Rondom de netwerken liggen diverse spanningsvelden. Een daarvan is de delicate en pittige opdracht om het uitbreiden van een netwerk geen afbreuk aan de impact van het netwerk te laten zijn. Deze uitbreiding gaat vaak gepaard met een vorm van pas op de plaats maken en vertragen om alle deelnemers aan te haken en mee te laten praten over de opdracht en visie van het netwerk. Er zit bijna onvermijdelijk een vertragende factor in uitbreiden van netwerken. Daarnaast zie je dat sommige opdrachten, zoals het lerarentekort, knetter urgent zijn wat het iets paradoxaals geeft. Om iets te doen waarvan je weet dat je het risico loopt op vertragen terwijl het gaat over een urgent vraagstuk. 

Het vernieuwende aan dit onderzoek is dat we geprobeerd hebben de vinger te krijgen achter de impact van de netwerken, hoe maken we de impact meetbaar? We zien dat netwerken erg verschillen in hoe de leden de impact van het netwerk inschatten. In dit onderzoek hebben we tien PO netwerken onderzocht, we zijn nog bezig met eenzelfde onderzoek met twintig VO en MBO-netwerken. Als we alle dertig netwerken hebben onderzocht kunnen we meer zeggen over de impact van netwerken. Maar voor nu lijkt het erop dat, de mate waarop leden de impact van het netwerk inschatten, te maken heeft met twee dingen: 1) de mate waarin de leden van het netwerk een visie delen en het gevoel hebben aan dezelfde ambitie en doelen te werken en 2) de mate waarin de leden van het netwerk ervaren dat genomen besluiten worden bewaakt en nageleefd, ookwel de hardere kant van netwerken. 

Tenslotte zien we dat het leiden van zo een netwerk een bepaalde mate van professionaliteit van de coördinatoren vraagt. Constant de balans zoeken tussen het informele karakter van het netwerk behouden maar ook dingen willen formaliseren. Iedereen aangehaakt houden maar ook zorgen dat er voortgang is. Daaruit blijkt een enorme fijngevoeligheid. We hebben het samengevat als leiden zonder macht, het gaat heel erg over lijntjes leggen, contact hebben, hier een duw, daar beetje trekken dat is exact het delicate van de netwerken.

Onderzoeker Sietske Waslander overhandigt het rapport 'Delicate verbanden' aan PO-Raad lid Jeroen Gommers op het congres 'Samen opleiden en professionaliseren in transitie'

Na dit onderzoek volgt, eind eerste kwartaal 2025, een onderzoek onder twintig VO en mbo-netwerken. Daarop vooruitlopend, kan je al iets zeggen over het regionaal samenwerken en sturen?
Sinds de start van het onderzoek drie jaar geleden is de vraag waar we mee begonnen alleen maar pregnanter geworden. Een netwerk op zich is een idee maar de ingewikkeldheid ontstaat bij het combineren van verschillende regionale netwerken. Hoe doe je dat? Hou je dezelfde samenstelling in leden en behandel je meer onderwerpen of kies je voor een model waarbij je per onderwerp een verschillende samenstelling hebt? Voor beide varianten zijn er voors en tegens maar we zien dat het vraagstuk steeds prominenter wordt. 

Bij de PO-besturen die we hebben bekeken zien we dat de gemiddelde besturen elkaar bij nog 3 à 4 andere netwerken tegenkomen maar er zijn ook besturen die elkaar bij wel 10 verschillende netwerken tegenkomen. Als je kijkt naar de bestuurlijke drukte en schaalvragen die dat met zich meebrengt is de vraag nu misschien nog wel relevanter dan drie jaar geleden. 

Eind 1^e kwartaal 2025 volgt een rapport over twintig SO&P netwerken in het VO en MBO.
Eind 2025 wordt het gehele onderzoek ‘Sturen met ruimte’ opgeleverd.