Anko van Hoepen: Black Lives Matter. Het onderwijs gaat de maatschappij niet veranderen, maar heeft hier wel een voorname taak

Zelfs wie denkt zich nooit schuldig te maken aan racisme voelt zich door de wereldwijde Black Lives Matter-beweging aangesproken eens heel goed in de spiegel te kijken. Dat geldt ook voor mij: Hoe handel ik? Hoe reageer ik? Hoe denk ik? En: wat mogen we van het onderwijs verwachten? Racisme is immers aangeleerd. De school heeft een verantwoordelijkheid als het gaat om het gesprek over en bestrijden van racisme. Dat is een precaire opdracht voor de individuele leerkracht én vraagt wat van teams. Maar het adagium ‘Verander de maatschappij, begin bij het onderwijs’, gaat niet op.

In de tijd dat ikzelf voor de klas stond vond ik de ‘lastige’ gesprekken met leerlingen het mooiste deel van mijn werk. Al die verschillende kinderen, met al die verschillende thuissituaties… Op die momenten voel je hoe belangrijk en ingewikkeld de rol van de leraar is.

Tussenruimte

Bij de vraag wat de rol van de leraar is als het gaat om racisme, moest ik deze week denken aan Hannah Arendt, een politiek filosofe uit de vorige eeuw die ook de pedagogiek beïnvloedde. Nivoz wijdde een lezenwaardig artikel aan haar gedachtengoed. Arendt beschrijft de twee uitersten die je ziet in het onderwijs: aan de ene kant zelfontdekkend leren, aan de andere een bijdrage leveren aan een betere samenleving.

Nee, zegt Arendt, de school is een Tussenruimte. Een prachtige zin uit het artikel waar ik net op wees: “De school is er niet om haar leerlingen de nieuwe samenleving te laten maken; ze is er om kennis te laten maken met de bestaande wereld.” De school is oefenruimte. Arendt beschrijft de valkuil waar we intrappen als we denken dat je vanuit het onderwijs de hele samenleving verandert. Dan ga je namelijk voorbij aan de thuissituaties. 

Arendt geeft het beeld van een tafel waar je met elkaar aanzit en de dingen bespreekt. Bij een kind aan tafel zitten ouders, vriendjes, familie en ook de school, waar de leraar hem ideeën meegeeft. Als leraar ben je niet helemaal neutraal, je bent niet indoctrinerend, maar je rijkt inzichten aan.

Een mooi beeld. En laten we niet vergeten dat het naast een mooie, ook gewoon een wettelijke taak van het onderwijs is om kinderen te leren respectvol om te gaan met verschillen en de Grondwet neer te zetten. Dat gaat verder dan kennis: leerlingen moeten leren handelen naar de Grondwet en dus Artikel1. Die taak wordt scherper geformuleerd in het wetsvoorstel Aanscherping Burgerschapsopdracht waar de Kamer zich binnenkort over buigt. Daarin staat dat scholen moeten oefenen in het ‘afwijzen van discriminatie’.

Met je team aan tafel

Als íets deze weken duidelijk wordt, is het dat aandacht voor racisme naast heel nodig, ook een heel precair gebeuren is. Het vraagt niet alleen wat van de individuele leerkracht, het vraagt wat van een school, van een bestuur. Want holle constateringen als: ‘Dat accepteren we hier niet’, ‘Racisme speelt hier niet’ of ‘We hebben een nieuw leergebied om aandacht aan te besteden’, volstaan niet. Je zult ook met elkaar in gesprek moeten: Hoe doen we dat in deze school? Met welke kinderen hebben we te maken? In welke wijk staan we? 
Aan schoolleiders dus de taak dat gesprek voor hun teams te organiseren. Te zorgen dat leraren met elkaar aan tafel zitten. 

Onze leraren zullen het gesprek mogen voeren in hun klas. Daar stáán voor Artikel 1 van de Grondwet. Dat kan spannend zijn, want de ideeën die sommige kinderen thuis meekrijgen zullen wellicht botsen met wat je hen mee wilt geven. En de problemen van deze samenleving ga je met een klassengesprek en jouw individuele handelen niet even oplossen. Maar je zit wel aan die tafel waar Arendt het over heeft. En daar mag je kleur bekennen. 

De PO-Raad ontwikkelde in samenwerking met Stichting School & Veiligheid het ondersteuningsprogramma ‘Burgerschap op de Basisschool’ om schoolbestuurders, schoolleiders en teams in het primair en speciaal onderwijs in staat te stellen een impuls te geven aan het burgerschapsonderwijs. Door de inzet van diverse tools en bijeenkomsten wordt gekeken naar het burgerschapsaanbod op de eigen school. Je gaat hierbij verder dan zaken uitsluitend bespreekbaar maken: welke competenties hebben jouw leerlingen bijvoorbeeld nodig om discriminatie te voorkomen? Het programma is al beschikbaar, maar wordt in september gelanceerd. Kijk hier voor meer informatie over Burgerschap op de Basisschool.